ئاماری ماڵپەر
ته‌فسیری ئاسان دابه‌زێنه
خوێندنەوەو تەفسیری قورئانی پیرۆز
- بۆ خویندنه‌وه‌ى قورئان و گوێ گرتن له هه‌ر قورئانخوێنێک کلیک لێره بکه
- بۆ گوێ گرتن له قورئان و خوێنه‌وه‌ى وبینینى ته‌فسیره‌که‌ى پێکه‌وه به‌کوردى و زمانه جیهانیه‌کان کلیک لێره بکه
گرنى باوه‌ڕبوون به‌ڕۆژى دوایی و وه کاریگه‌رى له‌سه‌ر ڕه‌وشتى مرۆڤ
ئاماده‌کردنى : سامان خدر.....باوره‌ى به‌ڕۆژى دوایی پایه‌که له‌پایه‌کانى باوه‌ڕ وه‌بیرو باوه‌ڕێکه له‌بیرو باوه‌ره‌کانى بنجینه‌ى ئیسلام له‌به‌ر ئه‌وه‌ى مه‌سه‌له‌ى زیندوو بونه‌وه له‌ه‌ڕۆژى دوایی ئه‌وه‌یه که‌وا بناغه‌ى بیرو باوه‌ڕ له‌سه‌ر دروست ده‌بێت له‌دواى به‌تاک دانانى خواى گه‌وره وه‌باوه‌ڕبوون به‌وه‌ى که‌له ڕۆژى دوایدا دێت له‌پاداشت و سزادا وه‌نیشانه‌کانى له‌باوه‌ڕى به‌په‌ناهان الغیب که‌وا به‌هۆش و عه‌قڵ په‌ى پێ نابردێ وه‌هیچ ڕێگایه‌ک نیه بۆ زانینى ته‌نیا به‌ده‌قَێکى خوایی نه‌بێ له‌ڕێگاى وه‌حیه‌وه وه‌له‌به‌ر گرنگى ئه‌م ڕۆژه گه‌وره‌دا ده‌بین که‌وا خواى گه‌وره زۆربه‌ى ئه‌وشته‌ى که به‌بڕواوه گرێ ئه‌دا باوه‌ڕییه به‌ڕۆژى دوایی هه‌ر وه‌ک خواى گه‌وره ئه‌فه‌رموێ (لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْڕقِ وَالْمَغْڕبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِڕ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِڕينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ (البقرة:177))واته:چاکى ته‌نیا به‌مه نیه که له‌کاتى نوێژدا ڕووبکه‌نه خوَرهه‌لآت و خوَرئاوا به‌ڵکو چا که ئه‌مه‌یه که بڕوابه‌خواو به‌ڕوَژى به‌رێ و به مه‌لائیکه‌و به کتێبى ئاسمانى و به پێغه‌مبه‌ران بێینن وه به خشینى ماڵ وداراى له ڕووى خۆشه‌ویستى به‌خزم و که‌س وکار و خۆو هه‌تیوان و به‌هه‌ژاران به وانه‌ى له‌ڕێگادا ماونه‌ته‌وه‌و به‌داواکه‌ران و یه‌خسیران وه نوَیژ به‌جێ بێنێ و زه‌کات بده‌ن وه عه‌هدو به‌ڵینێ خوَیان کاتێ گرێ ئه‌ده‌ن به‌وه‌فا بکه‌ن له‌به‌رامبه‌ر سه‌ختى و هه‌ژارى و نه‌خوَشى به‌ربه‌ره‌کانى کردن له‌گه‌ڵ نه فسى و دوژمناندا خوراگڕن ئه‌مانه که‌سانێکن که ڕاست ئه‌ڵَََێن هه‌ر ئه‌مانه‌ش خوَپارێزو خاوه‌ن ته‌قوان] وه هه‌روه‌ک ئه‌فه‌رموێ(فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَاڕقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَأَقِيمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ ذَلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِڕ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا (2)) واته: جا هه‌ر کات که‌نزیک بۆوه عیده‌یان ته‌واو بێ با یا به‌باشى ڕایان بگرن یان به‌چاکى لێیان جیاببنه‌وه وه دووکه‌س دادگه‌ر له‌خۆتان بگرن به‌شایه‌ت وه بۆ خوا به‌دروستى شایه‌دى بده‌ن ئا به‌م جۆره که‌سى ئامۆژگارى پێئه‌درێ که بۆ خواو ڕۆژى به‌رى بڕاوى هه‌بێ وه له‌خوا بترسێ خوا ڕێگاى ڕزگارى بۆ دائه‌نێ. جگه له‌مانه‌ش له‌چه‌ندین ئایه‌تى ترى قورئاندا که باوه‌ڕى به‌خوا باس کرابێ بڕوا بوون به‌ڕۆژى دوایی باس کراوه وه‌زۆرکه‌م واده‌بێ که‌له‌لاپه‌ڕێکى قورئان بخوێنێته‌وه ئه‌وه ئیللا ده‌بینى که‌وا باسى ڕۆژى دوایی کراوه وه له‌وه‌ى که‌تێیدایه له‌پاداشت و سزا وه ژیان له‌ڕوانگه‌ى ئیسلامیدا ته‌نیا ئه‌م ژیانه‌ى دونیایی کورتى دیارى کراو نیه‌وه ئه‌و ته‌مه‌نه کورت و دیاریکراوه‌ى مرۆڤیش نیه به‌ڵکو به‌ڕاستى ژیان له‌ڕوانکه‌ى ئیسلامیدا درێژده‌بێته‌وه به‌درێژایی ڕۆژگارو تاکو هه‌تا هه‌تایه وه له‌شوێنێکه‌وه که‌دونیاییه ده‌سپێده‌کات بۆ به‌هه‌شتى که‌وا فره‌یی و پانتایی یه‌که‌ى به‌قه‌د ئاسمانه‌کان و زه‌وی یه یاخود ئاگرێکه که به‌رفره ده‌کرێ بۆ زۆرێک له‌نه‌وه‌و گه‌لانى که‌وا ته‌مه‌نێکى باشیان به‌سه‌ر بردووه له‌سه‌ر ڕووى زه‌وى خواى گه‌وره ئه‌فه‌رموێ [ سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ (21الحديد)) واتة:ثيَشبڕكيَ بكةن بؤ طةيشتن بةليَخؤش بوونى ثةروةردطارتان و بؤ طةيشتن بةبةهةشتى كةثان و بةرينةكةى هيَندةى هيَندةى ثانى ئاسمان و زةوية كة بؤ ئةوانةى وابڕوايان بةخواو ثيَغةمبةرانى خواي هيَناوة ئامادةكراوة ئةمة بةهةشتيَكة لةلايةن خواوة بةهةر كةسى كة بيةوةىَ ئةيدا وة خوا خاوةن بةخشينيَكى طةورية . وة ديسان ئةفةرموىَ [يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ (30)ق) ] واته: ڕۆژى که به دۆزه‌خ ده‌ڵێن ئایا ته‌ژى بووى؟ده‌ڵێ:ئایا زیاتر له‌وه هه‌یه] به‌ڕاستى باوه‌ڕى به‌خواو ڕۆژى دواییه‌وه له‌وه‌ى تیاداهه‌یه له‌پاداشت و سزا هه‌ر ئه‌وه به‌ره‌و ڕووى ڕاسته‌قینه بۆ ڕه‌وشتى مرۆڤ له‌ڕێگاى چاکه‌دا وه‌لێره‌دا هیچ یاسایه‌ک نیه له‌یاساکانى مرۆڤ که‌وا بتوانێ ڕه‌وشتى مرۆڤ ڕاست و جوان بکات وه‌کو ئه‌وه‌ى که بڕوابوون به‌ڕۆژى دوایی دروستى ده‌کات جا له‌به‌ر ئه‌وه لێره‌دا جیاوازیه‌کى گه‌وره هه‌یه له‌نێوان ڕه‌وشتى که‌س که بڕواى به‌خوا و ڕۆژى دوایی هه‌یه وه‌ده‌زانێ که‌وا دونیا کێڵگه‌ى ئاخیره‌ته‌وه کرده‌وه چاکه‌کان تێشووى ڕۆژى دوایی هه‌روک خواى گه‌وره ئه‌فه‌رموێ[وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ (البقرة197) ] واته:جا زادو تێشوو بۆ ڕۆژى به‌رى ئاماده‌که‌ن جا به‌راستى باشترت تێشوو له‌خوا ترسان و ته‌قوایه وه‌هه‌روه‌ک هاوه‌لآنى به‌ڕێزى پایه به‌رز عمیرى کوڕى الحمام ده‌ڵى :
رکچاَّ إلى الله بغیر زاد إلا التقى وعمل المعاد
مالصبر فی الله على الجهاد وکلاٌ زاد عرچه النفاد
غیر التقى والبروالرشاد.
جا لێره‌دا جیاوازیه‌کى زۆر هه‌یه له‌نێوان که‌سى که ئه‌مه ڕه‌وشتى بێ وه له‌نێوان ڕه‌وشتى که‌سێکى تر که‌وا باوڕه‌ى به خوا و وه‌ڕۆژى دوایی وه‌پاداشت و سزاکه‌ى نیه،جا به‌ڕاستى دانه‌رى ڕۆژى دوایی کارده‌کات له‌کاتێدا سه‌یرى ته‌رازووى ئاسمان ده‌کات نه‌ک ته‌رازووى دونیا وه‌سه‌یرى لێپرسینه‌وه‌ى ڕۆژى دوایی ده‌کات نه‌ک حیساب وه‌لێپرسینه‌وه‌ى دونیا، که‌ڕوشتێکى تاکیه له ژیاندا که دامه‌زراوه‌ى تیا ده‌بینى له‌فه‌ره‌یی تێڕوانین و به‌هێزى باوه‌ڕه‌وه خۆ ڕاگرى له‌ته‌نگه‌تاوى وه نا ئارامى له‌سه‌ر موصیبه‌ته‌کان ته‌نیا له‌به‌ر ڕه‌زامه‌ندى خواو چاو له‌پاداشت و سه‌واب که‌باشیش ده‌زانێ که‌ئه‌وه‌ى لاى خوایه چاکترو زیندوتره ئیمامى مسلیم ده‌گێڕێته‌وه له‌صهیب(خواى لىَ رازى بىَ)که‌وا پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علية وسلم)ئه‌فه‌رموێ: کارى موسڵمانان زۆر سه‌یر و خێرده‌ره به‌ڕاستى کاره‌کانى هه‌ر هه‌مووى چاکى که ئه‌وش ته‌نیا بۆ بڕوادار وایه چونکه گه‌ر خۆشیه‌کى بۆ هات سوپاس گوزارى خوایی له‌سه‌ر کرد ئه‌وه بۆى به چاکه ده‌نوسرێت وه ئه‌گه‌ر ناخۆشیه‌کى بۆ هات پێش ئارامى له‌سه‌ر گرد ئه‌وه هه‌ر بۆى به‌چاکه ده‌گه‌ڕێته‌وه] وه‌به‌ڕاستى سودى بڕوادار کورت هه‌ڵنه‌هاتووه ته‌نیا له‌سه‌ر مرۆڤایه‌تیدا به‌ڵکو ده‌په‌ڕێته‌وه بۆ نێو جیهانى گیان له‌به‌ران و په‌له‌وه‌ران و هه‌روه‌ک هاتووه له‌قسه‌یه‌کى مه‌شهورى عومرى کورى خه‌تاب (خواى لىَ ڕازى بىَ) که‌ده‌ڵێ [ لو عثرت بغلة في العراق لظننت ان الله سيسألني عنها : لِمَ لم تسو لها الطريق يا عمر] واته : گه‌ر وولاغێ له عێڕاق ساتمه‌یى بکات وبکه‌وێ وا ده‌زانم که خواى گه‌وره ده‌رباره‌ى پرسیارم لێ ده‌کاته‌وه که بوَچى ئه‌ى عومه‌ر ڕێگات بوَبێ گرو کوَسپ نه‌کرد و ریگات بۆ خوش نه‌کرد ) ئه‌م هه‌ست کردنه بَیگومان شوێنه‌وارو به‌رهه‌مى باوڕى به‌خواو ڕۆژى دواییه‌وه هه‌ست کردنه به‌ده‌رنجامى قورس و گه‌وره‌یى ئه‌مانه‌ت ئه‌و ئه‌مانه‌ته‌ى که‌وا مروَڤ شانى به‌ر ناوه و ئاسمانه‌کان و زه‌وى وچیاکانى ترسان گه‌وره‌ى گرن له‌به‌ر ئه‌وه‌ى چاک ده‌زانێ که‌وا هه‌موو شتێکى بچووک یاخود گه‌وره‌لێپرسینه‌وه‌ى له‌سه‌ره‌وپاداشت و یاسزا له‌سه‌رى وه‌رده‌گرێ جاگه‌ر چاکه بوو ئه‌وا چاکه یه پاداشتى وه گه‌ر خراپ بوو ئه‌وا سزاکه‌ى خراپ و به‌ئێشه [يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ (30) ال عمران] واته : ڕۆژآ هه‌ر که‌سێ هه‌ر کارێکى چاکه‌ى کردبێ ئه‌ى بینێ ، وه هه‌ر کارێکى خراپى کردبێ ئه‌ى بینێ ، وه پێى خۆشه له‌نێوان خۆى و ئه‌و کاره به‌دفه‌ڕى وا کردوویه‌تى، مه‌ودایه‌کى زۆر ببوایه، خوا ئێوه له‌سزادانى خۆى ده‌تان پرینگێنێته‌وه و خوا سه‌باره‌ت به به‌نده‌کانى زۆر دلۆڤانه.
[وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْڕمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا (49) الكهف].
واته: نامه‌ى کرده‌وه‌ى هه‌مو مرۆڤێک دابنرێ،جا تاوان باران ده‌بینێ که به‌ترس و له‌رزن، له‌وه‌ى که تیادا نوسراوه و ئه‌ڵێن : هاوار بۆ ئێمه ئه‌مه چ کتابێکه که هه‌موو کرده‌وه‌یه‌کى گه‌وره‌و بچوکى ئه‌ژماردووه‌و هه‌موو جه‌زاى کارو کرده‌وه‌ى خۆیان به‌حازرى ده‌بینن و په‌روه‌ردگارت به‌که‌سێ سته‌م ناکات.
به‌لآم ئه‌وه‌ى که‌بڕواى نیه به‌خواو ڕۆژى دوایى وه ئه‌وه‌ى تیادایه له‌پاداشت و سزاو لێپرسینه‌وه ئه‌وا ئه‌و که‌سه بێگومان کۆشش ده‌کات تاکو ئاواته گلآوه‌کانى بێنێته‌دى له‌م ژیانى دونیایه‌دا ئه‌وه به‌رده‌وام په‌رۆشه به‌دواى خۆشى دونیاداو ماندووه بۆ کۆکردنه‌وه‌ى ، ده‌س بۆ کارى خێرو چاکه نابات و ده‌بێته پارسه‌نگ بۆ خێرو خۆشى نه‌وه‌ک خه‌ڵک به‌ڕێگاى ئه‌وا بگه‌ن به‌م خێره جا بۆیه دونیا ده‌بێته خه‌م و ئومێدى و مه‌به‌ستى زانسته‌که‌ى وه هه‌موو کارێک پێوانه ده‌کات به‌سووده تایبه‌ته‌کانى خۆى بیرى به‌رامبه‌ره‌که‌ى نایه‌ته نێو ئه‌ندێشه‌و ئاوڕ له‌نه‌وه‌ى خودى خۆشى ناداته‌وه ته‌نیا له‌سنوورى ئه‌وه‌ى که‌وا سووده‌که‌ى خۆى تیا ده‌سه‌به‌ر ده‌بێ به‌وه وه‌له‌م ژیانه کورته دیارى کراوه دا ده‌جوڵێ و هه‌نگاو ده‌نێ سنوره‌که‌شى هه‌ر ئه‌و سنووره دونیایه‌و ته‌مه‌نه کورته‌یه به‌لآم پاشان له‌وێنده‌رێ حسابه‌که‌ى لێ تێک ده‌چێ وه ئه‌ندازه کێشه‌که‌ى جیاواز ده‌بنه‌وه وه‌سه‌ر ده‌کێشێ بۆ ده‌رئه‌نجام و به‌رهه‌مێکى پڕ له‌هه‌ڵه ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌و که‌سه زیندووبونه‌وه‌ى به‌دوورده‌زانێ [ بَلْ يُڕيدُ الْإِنْسَانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ (5) يَسْأَلُ أَيَّانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ (6) القيامة] واته: به‌ڵێ مرۆڤ ده‌یه‌وێ کارى ناشیاو بکا ، ئه‌پرسێ قیامه‌ت که‌ى دێ.
ئائه‌مه تێڕوانینى نه‌زانى و جاهیلیه‌تى سنووردارى ته‌نگ و تاریکه که‌وا له‌خه‌لکى نه‌زان و دوور له‌باوه‌رٍکردووه که‌ببنه خوێن ڕێژو سامان تالآن که‌رو دزو ڕێگرى بێویژدان له‌به‌رئه‌وه ئه‌وانه بڕودارنین به‌زیندوو بوونه‌وه و سزاى خوایی هه‌روه‌ک خواى گه‌وره وێنه‌ى ڕه‌وشى کێشاون و باسیان ده‌کات ده‌فه‌رموێ:[ وَقَالُوا إِنْ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ (29) الانعام ] وه هه‌روه‌ک ده‌م ڕاست و قسه‌که‌ره‌که‌یان ده‌ڵێت :به‌ڕاستى ئه‌م ژیانه بریتیه له‌وه‌ى که ته‌نیا ڕه‌حمه‌کانه‌و که‌مناڵ فڕه ده‌داو زه‌ویش ده‌یان خوات.
ڕۆژگار له‌ڕۆیشتن به‌رده‌وامه به‌لآم به‌ڕاستى شتى سه‌یرو سه‌مه‌ره ڕووده‌دات چونکه مل هوڕى و لاملیه‌کى زۆر له‌مه‌گه‌وره‌تر دێت که ده‌بینین ئینکاریه‌کى گشتى له‌دواوه‌ى مادده‌ى هه‌ست پێکردار هه‌روه‌ک له‌بیرو باوره‌ى شوعیه‌تى و مارکسى بێدین به‌رچاو ده‌که‌وێت که‌وا بڕاوى نه‌به‌خواى گه‌وره‌و نه‌به‌ڕۆژى دوایی نیه وه پێناسه‌ى ژیان به‌مادده ده‌کات به‌ته‌نیاو به‌س وه له‌دوایی مادده‌ى هه‌ستپێکراودا شتێکى تر نیه وه به‌ڕاستى پێشه‌واکه‌یان مارکسى بیروبروا بۆچونى وایه که‌هیچ خوایه‌ک نیه وه ژیانیش بریتیه له‌مادده جا له‌به‌ر ئه‌وه ئه‌و جۆره مرۆڤانه وه‌کو ئاژه‌لآنى هه‌رگیز هه‌ست ناکه‌ن به‌ماناى ژیان ئه‌وه‌ى بۆى دروستکراون به‌ڵکو ئه‌وانه ژیان به‌فیڕۆده‌رو سه‌رگه‌ردانن گه‌ر شتێکیشیان بۆ کۆببێته‌وه ئه‌وا له‌ژێر سێبه‌رى ترسه‌وه‌یه له‌هێرشى یاساوه وه تۆ ده‌بینى که ئه‌م دۆره خه‌ڵکه‌دا له‌هه‌موو خه‌ڵک زیاتر پێداده‌گرن له‌سه‌ر ژیان له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌وانه باوه‌ڕیان نیه به‌زیندوو بوونه‌وه له‌دواى مردندا هه‌روه‌ک خواى گه‌وره له‌وه‌سفى هاوبه‌ش په‌رستانى جوله‌که‌و غه‌یرى وانیشدا ده‌فه‌رموێ [وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَى حَيَاةٍ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ يُعَمَّرَ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ (96)البقرة] واته : وه‌به‌راستى تۆ ئه‌وانه ده‌بینى و وه‌که له‌هه‌موو که‌س زیاتر هۆگرى ژیانى دونیانن وه‌به‌جۆرێکى وا هه‌یه که‌له‌وان پێى خۆشه هه‌زار ساڵ بژى که‌چى ئه‌م ته‌مه‌ندرێژیه ئه‌و له‌سزاى خوا ناگرێته‌وه خوا به‌وه‌ى وا ئه‌که‌ین بیاننایه ، جا هاوبه‌ش بڕیارده‌ر هیچ ئومێدێکى نیه به‌ژیان له‌دواى مردن بۆیه حه‌ز له‌ته‌مه‌ن درێژى ده‌کات وه جوله‌که‌ش ده‌زانێ که‌چ ملشۆرییه‌کى چاوه‌ڕێیه له‌ڕۆژى دواییدا به‌وه‌ى که‌ئه‌نجامى داوه له‌وه لاى بووه له‌زانست و زانین جا ئه‌م جۆره مرۆڤانه هاوشێوه‌یان خرابترینى خه‌ڵکن جا ده‌بینین که‌وا ئه‌م جۆره که‌سان زۆر به‌ڕوونى چه‌ن ڕه‌وشتێکى نامۆیان له‌نێودا به‌ربلآوه وه‌کو چاوچنۆکى و ته‌ماعى و ڕق له‌گه‌ڵ و به‌نده کردنیان و ده‌ست به‌سه‌رداگرتنى سامانیان له‌ده‌رنجامى پێداگریان له‌سه‌رخۆشى وه‌رگرتن به‌چێژه‌کانى ژیانى دونیا جا له‌به‌ر ئه‌وه‌ى زۆر جوان له‌نێویان به‌رچاو ده‌که‌وێ دارووخانى به‌ره‌وشتى و خۆگرتنى ئاژه‌ڵى وه ئه‌وانه گه‌ر ژیانى دونیایان چاو پێکه‌وت زۆر به‌چاکى مل وه‌به‌ر ماندووبوون ئازاره‌که‌ى ده‌نێن له‌ڕوانگه‌ى ئه‌و چێژه به‌پله‌ى که‌هیواى پێوه ده‌خوازن هیچ ڕێگرى نیه بۆیان که‌دووریان بخاته‌وه له‌م کاره له‌به‌ره‌و بیرچونى مردندا چونکه ئه‌وانه ناتوانن بچنه ژێرباڵى ئه‌و لێپرسینه‌وه‌ى که‌له‌ژیانێکى تر دێته پێشیان وه‌هیچ ڕێگریه‌کان له‌ده‌ست نیه که‌وا قه‌ده‌غه‌یان بکات له‌به‌ر ئه‌و ڕووبه‌ڕووبونه‌وه یان ڕزگارى کردنیان له‌م ژیانه‌دا جا له‌به‌ر ئه‌مه ئاینى ئیسلام زۆر گرنگى داوه به‌بڕوابوون به‌ڕۆژى دوایی وه‌ئایه‌ت گه‌لێک هاتوون له‌قورئاندا له‌م مه‌سه‌له‌یه‌وه وه چه‌سپاندنى زیندوو بوونه‌وه حیسابوو سزاو پاداشتدا جا خواى گه‌وره لۆمه‌ى نه‌زانانى کرد له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى که‌وا گومان ده‌به‌ن له‌ڕۆژى دوایی به‌دوورى ده‌زانن وه‌فه‌رمانى کرد به پێغه‌مبه‌ره‌که‌ى که‌وا سوێندیان بۆ بخوات که‌وا ئه‌م ڕۆژه که‌زیندووبوونه‌وه‌یه هه‌ق و ڕاستیه [زَعَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ لَنْ يُبْعَثُوا قُلْ بَلَى وَرَبِّي لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِمَا عَمِلْتُمْ وَذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ (7)التغابن] واته : کافران وایان ده‌زانى که هه‌رگیززیندوو ناکرێنه‌وه بڵێن به‌ڵکو به په‌روه‌ردگارم سوێند بێ گومان زیندوو ده‌کرێنه‌وه له‌پاشان به‌و کارانه‌ى که کردووتانه ئاگادار ئه‌کرێنه‌وه ئه‌مه بۆ خوا زۆر ئاسانه .
وه‌باسى کرد بۆیان ره‌وشه‌کانى رۆژى قیامه‌ت وه‌ئه‌وه‌ى که ئاماده‌ى کردووه بۆ به‌نده له‌خوا ترسه‌کانى له‌پاداشت وه‌ئه‌وه‌ى ئاماده‌ى کردووه بۆ مل هۆران له‌سزادا وه ڕووى بیرى کافرانى ڕاکێشاوه بۆ به‌ڵگه‌گه‌لێکى زۆر له‌سه‌ر راستێتیدا بۆ له‌ریشه‌ده‌رهێنانى گومانه‌کان له‌ده‌روونیان وه تاکو خه‌ڵک چاوى ببڕنه ئه‌و ڕۆژه‌و ئه‌وه‌ى تیادایه له‌کاڵ وێرانى و ناخۆشى که‌وا جه‌سته‌کان له‌ترسیدا پێستیان ڕه‌ق هه‌ڵدێ تاکو ڕه‌وشتیان ڕاستکاته‌وه له‌م ژیانه‌دا به‌هۆى په‌یڕه‌وى له‌م دینه ڕاسته که‌وا پێغه‌مبه‌ره‌که‌یان (صلى الله علية وسلم) بۆى هێناون جا ئه‌وه تو هه‌ندێ له‌م به‌ڵگانه أ- سه‌ره‌تاو په‌یدابوونى یه‌که‌م : خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێ [يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْڕ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْڕجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُڕ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ (5) ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّهُ يُحْيِي الْمَوْتَى وَأَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (6) وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لَا رَيْبَ فِيهَا وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُوڕ (7)الحج] واته: ئه‌مه له‌به‌ر ئه‌وه‌یه که‌بزانى خوا حه‌قه وه مردووه‌کان زیندوو ده‌کاته‌وه وه ده‌سه‌لآتى به‌سه‌ر هه‌مووشتێکدا هه‌یه وه بێگومان ڕۆژى به‌رى دێ و گومانى تیانیه و به‌ڕاستى خواى گه‌وره هه‌موو ئه‌وکه‌سانه‌ى که‌له گۆڕدان زیندوویان ده‌کاته‌وه .
جا که‌سێ که‌بتوانێ و تواناى هه‌بێ له‌سه‌ر دروستکردنى مرۆڤ له‌چه‌ندین گه‌شه‌پێداندا ئه‌وه هه‌رگیز ده‌سته‌وه‌ستان نابێ له‌ددوباره‌و دروستکردنه‌وه‌یدا به‌ڵکو گه‌ڕانه‌وه‌ى دووه‌م ئاسانتره له‌دروستکردنى یه‌که‌م به‌گوێره‌ى یاساى عه‌قڵ و هۆش هه‌روه‌ک خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێ :[ وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ (78) قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ (79) يس ] ] واته : وه بۆ ئێمه نمونه‌یه‌کى بۆ ئێمه هێناو به‌دێهێنانى خۆى له‌بیربرده‌وه وتى : کێ ئه‌م ئێسک و خۆڵه‌مێشه زیندوو ده‌کاته‌وه بڵێ به‌و که‌سه‌ى که‌له سه‌رتاوه به‌دێهێناوه‌و ئه‌و به‌هه‌موو به‌دیهاتووه‌یه‌ک زاناو ئاگایه .
ب- ئه‌و به‌ڵگه به‌رچاو هه‌ستپێکراوه گه‌ر دوو نیانى که‌به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر زیندووبوونه‌وه‌ى خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێ [وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ (5) ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّهُ يُحْيِي الْمَوْتَى وَأَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (6) وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لَا رَيْبَ فِيهَا وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُوڕ (7)الحج] واته :ئه‌مه له‌به‌ر ئه‌وه‌یه که‌بزانى خوا حه‌قه وه مردووه‌کان زیندوو ده‌کاته‌وه وه ده‌سه‌لآتى به‌سه‌ر هه‌مووشتێکدا هه‌یه وه بێگومان ڕۆژى به‌رى دێ و گومانى تیانیه و به‌ڕاستى خواى گه‌وره هه‌موو ئه‌وکه‌سانه‌ى که‌له گۆڕدان زیندوویان ده‌کاته‌وه. جا زیندووکردنه‌وه‌ى زه‌وى مردووبه‌باران و به‌دیارکه‌وتنى دانه‌وێله تیایدا به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر زیندووکردنه‌وه‌ى مردوو زیدووکردنه‌وه‌ى له‌ڕۆژى دوایی .
ج-هێزى خواى گه‌وره رۆشن و دیاره له دروستکراوى گه‌وره خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێ [أَوَلَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلَى وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِيمُ (81) إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ (82)يس] واته :ئایا زاتێ که‌ئاسمانه‌کان و زه‌وى به‌دێهێناوه ناتواێ وێنه‌یه دروست بکات به‌ڵێ ده‌تونێ وه‌هه‌ر ئه‌ویشه به‌دێهێنه‌رى زاناو ئاگا به‌ڕاستى فه‌رمانى ئه‌و ئه‌مه‌یه که‌هه‌ر کاتێ بیه‌وێ شتێ به‌دی بێنێ پێى ده‌ڵێ ببه ببه جابێ دره‌نگ دێته دى جا پاک و بێ خه‌وش بۆ خوا که‌ده‌سه‌لآت و فه‌رمان ڕه‌وایی هه‌موشتێک هه‌ر به‌ده‌ستى ئه‌وه وه بۆلاى ئه‌و ده‌گه‌ڕێندرێته‌وه , جا په‌روه‌ردگارى دروست که‌رى ئسمانه‌کان و زه‌وى به‌ووردى و گه‌وره‌یانه‌وه زۆر توانا داره له‌سه‌ر دووباره دروستکردنه‌وه‌ى مرۆڤى بچوک هه‌روه‌ک خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێ [لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ (57)غافر] واته:بێگومان به‌دیهێنانى ئاسمانه‌کان و زه‌وى له‌به‌دیهێنانى مرۆڤ گه‌وره‌تره به‌لآم زۆربه‌ى خه‌ڵک نازانن.
د-حیکمه‌تى خواى گه‌وره ئاشکراو دیاره له‌و گه‌ردوونه‌دا بۆ هه‌رکه‌سێک به‌خشینى تێڕوانینى پێدرابێ و بیرو مێشکى سه‌ره‌به‌ست بکات له‌ده‌مارگیرى و ئاره‌زووى په‌رستى جا خواى حه‌کیم خه‌ڵک به‌بێ هیچ به‌ڵگه‌و نیشان و ڕێنماى ده‌ر واز ناهێنێ وه‌به‌بێ ماناو هۆ دروستیان ناکا که‌نا فه‌رمانیان پێبکا له‌سه‌رپێچیان بکات نه‌پاداشتیان پێبداته‌وه له‌سه‌ر کرده‌وه‌کانیان خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێ [أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ (115) فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَڕيمِ (116)المؤمنون] واته:جا ئایا واتان ده‌زانى که بێهوده ئێوه‌م به‌دیهێناوه وه‌به‌ڕاستى ئێوه بۆ لاى ئێمه ناگه‌ڕێنه‌وه جا به‌رزو بڵندو شکۆتر بۆ خوایه‌که‌یه که‌فه‌رمان ڕه‌واى به‌حه‌قه په‌رستراوى جگه له‌و نیه وه‌هه‌ر ئه‌و په‌روه‌ردگارى عه‌رشى که‌ریم و پڕ فایده‌یه .
وه‌دیسان ده‌فه‌رموێ [ وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ (38) مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ (39) الدخان] واته :وه‌ئێمه ئاسمانه‌کان و زه‌وى و ئه‌وه‌ى له‌نێویان ئه‌م دووانه له‌نێوى ئه‌م دووانه دایه بێ ئامانج به‌دیمان نه‌هێناوه ئه‌و دووانه‌مان به‌دی نه‌هێناوه ته‌نیا به‌حه‌قى نه‌بێ به‌لآم زۆربه‌ى ئه‌وانه‌نازانن.
جا هه‌روه‌ک ڕوونه که‌وا هه‌رکه‌س چاه بگێڕێت وه‌سه‌یرێکى وودرى عه‌جایباته‌کانى ئه‌م دروستکراوانه بکات وه‌بیربکاته‌وه له‌وه‌ى تیاندایه له‌رێک و پێکى و نیزام و پته‌وى چونکه هه‌موشتێک دروستکراوه به‌ئه‌ندازه‌و قیاس وه‌هه‌مووشتێک بۆ مه‌به‌ست و هۆیه‌ک دروست کراوه له‌هێنه‌کایه‌ى ئه‌م مه‌به‌سته به‌هۆى پێویسته له‌بوونى و دامه‌زراندنى ئه‌وه به‌راستى ڕۆشنیشه له‌سه‌ر ئه‌وبه‌رنامه‌ى که‌خواى گه‌وره ویستویه‌تى لێى بێگومان ڕامان له‌وگه‌ردوونه زه‌به‌لاحه‌و گه‌وره‌یه بۆ ئه‌ویه که‌پێمان بدات له‌ڕووى گه‌وره‌یی و گشتگیرى زانست و گه‌وره‌یی ده‌سه‌لآتى وه‌خه‌لکى ئاوها به‌لاش وازلێناهێنێ که‌به‌هێزه‌کان ده‌ست درێژبکه‌نه سه‌ر بێ هێزه‌کان به‌بێ ئه‌وه‌ى لێره‌دا ترسێنه‌رێک هه‌بێ وه‌هه‌رگیز خواى گه‌وره وازناهێنێ له‌وکه‌سانه‌ى که‌له‌شه‌قامى ڕاست لایان داوه هه‌رئاوا بڕۆن وه‌هیچ لێپرسینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ نه‌کرێ له‌دواى ئه‌م ژیانه‌دا وه‌هه‌رگیز خواى گه‌وره ئه‌و که‌سانه‌ش ئاوا لێناگه‌ڕێت که‌وا ماندووبوون و هه‌وڵه‌کانیان خسته سه‌ریه‌ک وه‌هیچ ده‌رفه‌تێکیان وه‌پاش نه‌داوه بۆ کارکردن له‌سه‌ر ڕه‌زامه‌ندى په‌روه‌ردگاریان ئارام گربوون له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وناخۆشیانه‌ى که‌له‌ژیانى دونیایان توشى ببون به‌ڕاستى ئه‌مانه هه‌موکه‌مێکى بچوکن له‌به‌ر ئه‌وه‌ى که‌به‌هیوان له‌په‌داشت و خۆشى به‌هه‌شتى که‌وا شتى واى تیایه که‌نه‌چاودیتویه‌تى نه‌گوێ بیستویه‌تى نه‌به‌دڵى که‌س هاتووه به‌ڕاستى خه‌ڵک گه‌ر ڕمانامێنێن به‌یاساى خوایی له‌گه‌ردوونى حیکمه‌ته گه‌وره‌که‌ى له‌دروست کردنیاندا وه‌گه‌وره‌یی چاودێرى بۆ مرۆڤ و ڕێزلێنانى ئه‌وه به‌ڕاستى ئه‌مانه پاڵى پێوه‌ده‌نان که‌بڕوا بێنن به‌ڕژى دوایی جا ئه‌وکاتیش ئه‌و خۆپه‌رستیه ئاوا په‌ره‌ى نه‌ده‌سه‌ند به‌م شێوه‌یه و ڕووه تا بم شێوه‌یه ئامێزى نه‌ده‌کرا به‌ژیانى دونیایدا به‌لکو ئه‌م بڕوایه ده‌بووه فاکته‌رى له‌سه‌ر یارمه‌تى یه‌کترى له‌سه‌ر چاکسازى و پارێزگارى.