ماڵپەری قورئانی پیرۆز

ئێمەش لێرەدا بەكورتی گرنگترین ئەو ڕێسایانەی، كە دەریهێناون، دەخەینە ڕوو..

مامۆستا ناوبراو لە تەفسیرەكەیداو لە باسێكیدا بەناونیشانی (السنن الاجتماعیە فی القران واڵامم والإستقلال) گوتوویەتی:-

" من لە ئایەتەكانی ئەم چیرۆكەوە ئەو ڕێساو حوكمە كۆمەڵایەتییانە دیاری دەكەم، كە دەكەونە بەر هزری خۆم‌و كە بەشێوەی جیاكراوەو لەچەند خاڵێكدا شییان دەكەمەوە، بۆ ئەوەی ـ ان شاْ  الله تعالی ـ موسڵمانان هوشیاركاتەوەو لەبەر بكرێن‌و بپارێزرێن‌و لەبیرنەكرێن.. ڕێساكانیش ئەمانەن:

ڕێسای یەكەم : ئەگەر دەستدرێژیی كرایە سەر سەربەخۆییی نەتەوەكان‌و، دوژمنان زەبری كاریگەریان لێ وەشاندن‌و، مافەكانیان قووت دان، ئەوا هەست‌و نەستی ئەو نەتەوانە بۆ بەرپەرچدانەوەی ستەم دەخرۆشێت‌و، هەوڵا بۆ یەكێتییەك دەدەن، كە پێشەوایەكی دادپەروەر نوێنەرایەتیی بكات، بۆیە بەدوای ئەو جۆرە پێشەوایەدا دەگەڕێن‌و خوازیاری دەبن، وەك چۆن (بەنو ئیسرائیل) دوای ئەو زەبرەی، كە خەڵكی فەڵەستین پێ‌ی گەیاندن‌و دەربەدەریان كردن، داوای ئەو جۆرە پێشەوایەیان دەكرد.

ڕێسای دووەم: بێگومان هەستكردنی نەتەوە بە پێویستیی پاراستنی مافەكانی‌و پارێزگاریی لە سەربەخۆیییەكەی، هەستێكە زیاتر لەلای پسپۆران‌و بیریارو خاوەن بیروڕاكان دروست دەبێت، ئەم جۆرە خەڵكەش بوون لەنێو (بەنو ئیسرائیل)دا، كە هەستێكی ئاوایان لەلا گەڵاڵە ببوو‌و دوای ڕاوێژو تەگبیریان داوایان لە پێغەمبەرەكەیان كرد، كە پادشایەكیان بۆ سەركردایەتیكردنی جەنگ بۆ بنێرێت  لەو ڕستەیەدا سەرنجی وشەی (مڵا) بدە، كە مانای كەسانی (پایەداری كۆمەڵایەتی‌و دنیا دیتەو پیاوماقووڵا‌و ئەهلی بیروڕا) دەگەیەنێت.

ڕێسای سێیەم: هەر كاتێك ئەو هەستكردنەش بەپێویستیی پاراستنی مافەكانی نەتەوەو، جەنگین لەدژی دوژمنان لەلای كەسانی تایبەتمەند گەڵاڵە ببێت، ئەوا هێندەش ناخایەنێت، كە سەراپای خەڵكی عەوامیش دەگرێتەوە، تەنانەت كاتێك لە قۆناغی بیركردنەوەو هەستكردنیشەوە بۆ قۆناغی كاركردن‌و دەركەوتن دەردەچێت، ئەوسا شكستیی ئیددیعاكاران دەردەكەوێت‌و، تەنها ڕاستگۆییی ڕاستگۆیان سوودبەخش دەبێت.

ڕێسای چوارەم: لەوانەیە نەتەوەكان لە هەڵبژاردنی سەرۆكیاندا ناكۆك بن، ناكۆكیش هۆكاری پەرتەوازەیی‌و كەرت بوونە، بۆیە هەر دەبێت كەسێكی یەكلاكەرەوەی ناكۆكی‌و چارەسازی كێشەكەیان هەبێت، كە نەتەوەكە پێ‌ی قایل بن، وەك چۆن (بنو اسرائیل) داوایان لە پێغەمبەرەكەیان كردووە، كە پادشایەكیان بۆ هەڵبژێرێت، ئەو پێغەمبەرەش یەكلاییكەرەوەی ناكۆكییەكەیان بووە. یەكلاییكەرەوەی موسڵمانانیش ئەنجوومەنی (حل‌و عقد)ە، كە كەسانی شیاوی شەرعناس‌و شارەزا پێكی دەهێنن.

ڕێسای پێنجەم: بێگومان خەڵكی كۆك نین لەسەر پەیڕەوكردن، یان گوێڕایەڵیكردنی ئەو فەرمانەی، كە بە(عەقڵی خۆیان) بە پێچەوانەی بەرژەوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی خۆیانی دەبینن.. هەر لەبەر ئەمەش (بەنو ئیسرائیل) هاوڕای پێغەمبەرەكەیان نەبوون لە دانانی (گالوت)دا بە پادشایان، بەڵكو بە پاساوێك بەرهەڵستیی فەرمانەكەیان كرد، كە تەنها لە گومانی بەرهەڵستكاراندا بە پاساو دادەنرێت.. لە سەیرو سەمەرەی كارو هەڵس‌وكەوتەكانی خەڵكیشدا ئەوەیە هەریەكە لەوان خۆی بەڕاست دەزانێت لە كاروباری سیاسەت‌و یاسای كۆمەڵایەتیی نێو نەتەوەو دەوڵەتاندا.

ڕێسای شەشەم: نەتەوەكان لە قۆناغی جاهیلییاندا وای بۆ دەچن گوایە شایستەترین كەس بۆ پادشایی‌و پێشەوایەتی، كەسانی خاوەن سامانی زۆرە، وەك لەوتەی بەرهەڵستكارانی كاری پادشایەتیی (گالوت)دا هاتبوو، كە گوتبوویـــان:ئەم بۆچوونەش لە ڕێسا گشتییەكانی نەتەوە جاهیلەكانە.

ڕێسای حەوتەم: ئەو مەرجانەی بۆ هەڵبژاردنی پادشا، كە بەڕاست دادەنرێن لە وتەكانی پێغەمبەرەكەدا بەدیی دەكرێن، كە وەڵامی بەرهەڵستی گەلەكەی لەسەر پادشایەتیی (گالوت) پێ‌ی گوتن:

لەم وەڵامەدا چوار مەرج هەیە:-

(أ) تواناو ئامادەباشیی سرووشتییانەی لەش‌و لاری كەسەكە: 

(ب) زۆریی ئەو زانستەی هەیەتی‌و، كە كاروباری پێ‌ بەڕێوە دەبات: 

(ج) ئەو سیفەتە زۆرانەی، كە لە جەستەیدا هەبووە دەربارەی تەندروستی‌و، كامڵی‌و تەواویی هەموو هێزە هەمەجۆرەكانی لاشەیەتی، بەتایبەتیش ساغیی فیكرو هۆشیاری‌و، جەستەو..هتد.

(د) بەخشینی خودا‌و كۆمەك پێكردنی لەو هۆكارانەی تردا، كە خۆی لەبارەیانەوە فەرموویەتی:

ڕێسای هەشتەم: ئەم ڕێسایەش لەو فەرمایشتەی خوداوە سەرچاوەی گرتووە، كە فەرموویەتی:خواستی خوداش بەپێ‌ی سوننەتە گشتییەكانی خۆیەتی لە گۆڕینی بارودۆخی نەتەوەكاندا، ئەوەش بەندە بەوەی، كە ڕۆڵەكانی ئەو نەتەوانەش لە دەروونی خۆیاندا گۆڕانكاری بكەن، هەروەها بەندە بەوەش، كە خودا بە خواستی خۆی دەسەڵاتی ستەمكاران نەهێڵێت‌و لێیان بسێنێتەوەو فەرمانڕەوایەتیی سەر زەویش بدات بە پیاوچاكان.. ئەم ئایەتانەو هاوشێوەكانی تریشی، لە هەموو سەردەمێكدا بە عەمەلی‌و لەبەرچاوی خەڵك لێك دراونەتەوەو، ئیتر بینەران‌و تەماشاكاران لەكوێن؟

ڕێسای نۆیەم: بێگومان گوێڕایەڵیی سەربازان بۆ فەرماندە لە هەر كارێكی رێ‌ پێ‌دراوو قەدەغەكراودا، مەرجێكە لە زەفەر پێ‌بردن‌و ڕێك بوونی كاروبار. یاساكانی سەربازییش لەم سەردەمەداو تەنانەت لەلای خۆرئاوایییەكانیش لەسەر گوێڕایەڵیی سوپا بۆ فەرماندەكانی، لە هەموو كارێكی پێ‌ خۆشبوون‌و ناخۆشبوون‌و پەسەندو ناپەسەند، داڕێژراون.

ڕێسای دەیەم: بێگومان كەمینەیەكی كەم لەسەربازانی باوەڕدار بەهۆی ئارامگرتن‌و خۆڕاگری‌و گوێڕایەڵیی فەرماندەوە، بەسەر زۆرینەیەكی زۆر لە سەربازانی بێ‌باوەڕدا (كە ئارام‌و یەكێتی‌و گوێڕایەڵیكردنی فەرماندە)یان تێدا نەمابێت، سەردەكەون، چونكە سەركەوتن لەگەڵا ئارامگران دایە، واتە سوننەتی خودا وایە، كە سەركەوتن بەندە بە خۆڕاگری‌و جێگیربوون لەسەر هەقەوەو، كەسانی ترسنۆك‌و ترساویش پاڵپشت‌و یاریدەدەری دوژمنانیانن لەدژی خۆیان، ئەمەش لە هەموو سەردەمێكدا بینراوە.

ڕێسای یانزدەهەم: بێگومان باوەڕهێنان بەخوداو، بڕواكردنیش بە دیدارو گەڕانەوە بۆ لای خودا، گەورەترین هۆی ئارامی‌و خۆڕاگرییە لە بارودۆخی ڕووبەڕووبوونەوەی شەڕی دەستەو یەخەو كوشتاردا.

ڕێسای دوازدەهەم: بێگومان نزاو پاڕانەوە لە خودا لەكاتی كوشتاردا بەسوودە، وەك لە دەلالەت‌و مانای فەرمایشتەكەی خوداشدا هاتووە:بەستنەوەی ئەم ڕستەیە بە ئامرازی پەیوەندی (ف) بە ئایەتەكەی تایبەت بە نزا كردنەوە هاتووە، مانایەكی هێجگار ماقووڵی هەیە، چونكە نزاو دووعاكردن بەڵگەی باوەڕهێنان بەخوداو بڕواكردن بە پێگەشتنەوەیەتی.

ڕێسای سیازدەهەم: خودا، كە هەندێك لە خەڵكیی بەگژ هەندێكی تریاندا كردووە (واتە ململانێ‌ی لەنێوان باوەڕداران‌و بێ‌باوەڕاندا خوڵقاندووە)، ئەمە لە ڕێسا گشتییەكانیەتی‌و، هەر ئەمەشە كە زانایانی حیكمەتناس لەم سەردەمەدا بە (ململانێ‌ی مانەوە) گوزارشتی لێ دەكەن‌و، دەڵێن كە جەنگ ڕەوشتێكی سروشتییە لە مرۆڤدا، چونكە لە لقەكانی ڕێسای گشتیی ململانێ‌ی مانەوەیە.. لەو فەرمایشتەی خوداشدا ئەوە بەدیی دەكەین، كە ئەمە دەقێكی تایبەت بە جەنگ‌و كوشتار نییە، بەڵكو دەقێكی گشتییە بۆ هەموو جۆرە ململانییەكی نێوان خەڵكی كە ئاتاجی بە پاڵەپەستۆكردن‌و باڵادەست بوون هەیە.

هەندێك كەسی خۆ هەڵقورتێن لە زانستی ڕێساكانی كۆمەڵگەی بەشەریی، وای بۆ دەچن گوایە: (ئەو ململانێ‌ی مانەوەیەی، كە بە (رێسایەكی گشتیی ناودەبەن) لە ئاسەواری مەتریالیستەكانی ئەم سەردەمەیەو، كە گوایە ستەم‌و زۆردارییەكەو ئەو ماددەپەرست‌و مەتریالیستانە دایانهێناوەو حوكمی پێ‌دەكەن‌و، گوایە پێچەوانەی ڕێبازی ئایینە).. خۆ ئەگەر ئەوانەی، كە ئەم بۆچوون‌و بیروڕایەیان دەربڕیوە مانای مرۆڤیان بزانیایە، یان خۆیان بناسیایە، یاخود لەم ئایەتە تێبگەیسشتنایە ئەوا ئەو جۆرە وتەو بیـروڕایانەیان دەرنەدەبڕی.

ڕێسای چواردەهەم/ فەرمایشتی خودا ﮋ ﯗ ﯘ ﮊ  پشتگیریی ئەو رێسا دەربڕراوەی زانایانی كۆمەڵناسیی دەكات، كە لەسەر هەڵبژاردنی ئاسایی دەریدەبڕن، یان لەسەر مانەوەی باشترین خەڵك، ڕێگای ئەم ئاكامەش پێداویستییە باسكراوەكانی پێشووە، وەك چۆن خودا پێشتر باسی ئەوەی فەرمووە، كە بەگژ یەكترداكردنی خەڵكی‌و هاندانی باوەڕداران لەدژی بێ‌باوەڕان‌و بەرگریكردن لە هەق‌و بەرژەوەندی، بەربەستە لە تێكدانی سەرزەوی‌و خراپەو بەدكاری، بەمانای ئەمە هۆی مانەوەی هەق‌و مانەوەی چاكەیە. ئەم ڕاستییەش لە فەرمایشتێكی دیكەی خوادا جەختی لەسەر كراوە، كە حیكمەتی ڕێگەدان بە موسڵمانان بۆ كوشتار ڕوون دەكاتەوە، وەك لە سوورەتی (حەج)دا فەرموویەتی: واتە: (مۆڵەت بەو ئیماندارانە دراوە، كە جەنگیان لەدژ دەگێڕن بجەنگن‌و بەرگری لەخۆیان بكەن، تەنانەت گەر بە كوشتاریش بێت، چونكە ستەمیان لێكراوە، بێگومان خوداش توانای لەسەر كۆمەك‌و سەرخستنیان هەیە، ئەوانەی كە بەناهەق لە خاك‌و نیشتمانیان دەركران، تەنها لەسەر ئەوە دەركراون، كە گوتوویانە: (الله) خودا پەروەردگارمانە. جا ئەگەر خودا هەندێك لە خەڵكی نەكات بەگژ هەندێكی تریانداو باوەڕداران لەدژی بێ‌باوەڕان هان نەدا (تا بەرگری لە شوێنە پیرۆزەكانیان بكەن) ئەوا چەندین پەرستگای ڕاهیبانی مەسیحییەكان، كە بە (دێر-و -صوامع) ناسراوەو، چەندین پەرستگای گشتیی مەسیحییەكان، كە بە كلێسەو (بیع) ناسراوەو، چەندین پەرستگای جوولەكەكانیش، كە بە كنێسەو (صلوات) ناسراوەو، چەندین پەرستگای موسڵمانانیش، كە بە مزگەوت (مساجد) ناسراوەو، كە هەموویان ناوو یادی زۆری خودایان تیادا هێنراوە كاول دەكران، بیگومان خوداش ئەو كەسانە سەردەخات، كە سەرخەری ئایینی خودان. بەڕاستی خودا زۆر بەهێزو باڵادەستە. ئەو كەسانەی سەرخەری ئاینی خودان ئەگەر پایەدارمان كردن لە زەویدا نوێژەكانیان هەمیشە بەچاكی دەكەن‌و زەكاتی ماڵی خودا دەدەن‌و فەرمان بەچاكە دەكەن‌و ڕێگریی لە خراپە دەكەن‌و سەرەنجامی هەموو كاروبارێكیش لە بەرژەوەندیی ڕێبازی خوادایە). ئەمە ڕێ‌ پێشاندانێكە بۆ ململانێ‌ی مانەوەو بەرگریی لە هەق، بێگومان هەر ئەمەش بە مانەوەی باشترین خەڵك‌و، پاراستنی چاكترینیان كۆتایی دێت)( ).